CÓ LÚC… . | Phạm Hiền Mây

Sài Gòn 31.10.2023
Phạm Hiền Mây

Hôm nay, ngày cuối tháng của tháng mười, ở thành phố Sài Gòn này – cái thành phố mà người nào, dẫu vừa mới tới lần đầu thôi, cũng đã thấy thân quen, ruột rà như có mối liên hệ từ tận thời ông tằng bà tổ và người dẫu chưa rời đi, cũng biết, rồi đây, nếu phải xa, sẽ hoài trong lòng một nỗi nhớ lớn lao, triền miên, khôn xiết – trời đất cứ ui ui làm sao ấy.

Ui ui không chỉ là từ dùng để chỉ trạng thái thời tiết, không nắng không mưa, kiểu dở chừng, nửa nọ nửa kia mà ui ui còn là từ diễn tả tâm trạng khá hay, như tôi vậy, lúc này và đa phần những ngày tháng khác trong đời, thường thế.

Ui ui, buồn vui không rõ rệt. Ui ui, niềm vui thú, sự hứng thú như màu nắng tắt, như bầu trời âm u, chứa đựng nhiều cảnh báo, dằn chừng, sẽ rồi cơn mưa tới.

Và bỗng dưng trên môi tôi, buột ra lúc nào không hay, bốn câu thơ của Mai Thảo:

có lúc nghĩ điều này điều nọ
cảm thấy hồn như một biển đầy
có khi đếch nghĩ điều chi hết
hệt kẻ ngu đần cũng rất hay

I/ CÓ LÚC NGHĨ ĐIỀU NÀY ĐIỀU NỌ

Tôi cũng là kẻ võ vẽ làm thơ, giải thưởng cũng có, bài giới thiệu về tôi từ những tác gia tên tuổi cũng nhiều, tác phẩm xuất bản cũng đâu đó trên một bàn tay, bài in trên báo và tạp chí thì đếm không xuể, nhưng tôi rất ít nói về thơ, đúng hơn, là, ngại nói về thơ.

Vì tôi tự biết, với cái kiến thức rất giới hạn của một cô giáo dạy văn cùng với hàng ngàn bài thơ, mà phần nhiều được viết theo cái thể thức rất đỗi hồn Việt, người Việt – lục bát – với con đường quan san, với bóng người đi xa, với thiên lý vạn dặm, với chia ly đầy nước mắt, với bóng chim tăm cá… , thì làm sao, và, nói gì giờ đây, cho đủ, cho đúng, cho hết về thơ.

Nhưng hôm nay thì tôi sẽ nói, thơ là gì và như thế nào thì được xem là một bài thơ hay.

Thơ là suy nghĩ của một cá nhân về một vấn đề nào đó, có khi rõ ràng, gọi tên được, lại có khi cũng không mấy rõ ràng, và vì thế, rất khó để gọi tên.

Thơ có thể là một tư tưởng đã được ăn sâu, tạo gốc rễ trong tâm hồn tác giả. Thơ cũng có thể chỉ là một ý tưởng thoáng qua, vừa mới hình thành, chưa kiểm nghiệm. Hơi thơ, hoặc bi, hoặc hài, hoặc vừa bi vừa hài, hoặc nó đơn giản chỉ là sự hứng chí, nhất thời, mang tính đùa ghẹo, bỡn cợt, vui là chính, nên có thể nghe được tiếng cười, hoặc cay đắng mỉa mai, hoặc ý nhị khẽ khàng hoặc ha ha sảng khoái theo suốt chiều dài bài thơ.

Thơ được viết bằng văn vần hoặc văn không có vần. Nhưng với tôi, bài thơ dù không vần đi nữa thì khi đọc lên, chữ thơ vẫn cần lắm sự uyển chuyển (dịch chuyển hợp lý), duyên dùng. Hơi hướm đằm thắm, e thẹn, dịu dàng, thẩn thơ cũng được mà mạnh mẽ, liều mạng, khí phách, ngạo thế cũng không sao, miễn là có lên có xuống, có thăng có giáng, tạo được sự đã đời, kiểu như là, nó khiến ta phải tặc lưỡi, thốt lên tán thưởng, phải thế chứ, phải là như thế chứ.

Các nhà định nghĩa thường gọi đấy là nhạc tính.

Có Lúc của Mai Thảo là một bài thơ. Và là một bài thơ hay.

có lúc nghĩ điều này điều nọ
cảm thấy hồn như một biển đầy
có lúc đếch nghĩ điều chi hết
hệt kẻ ngu đần cũng rất hay

Thơ hay là thơ khiến độc giả, đọc lên, ngay lập tức, có cảm giác như thấy mình ở trỏng, như tác giả đương nói hộ lòng mình, tâm hồn mình vậy.

Thơ hay là thơ, dù đang không cùng tâm trạng ấy nhưng khi đọc lên, người ta vẫn dễ dàng hiểu (không cần phải rõ), dễ dàng nhận ra được ý (không cần phải chính xác) chứa đựng trong bài thơ và dễ dàng cảm thông được tình (không cần phải bằng hết) mà tác giả thầm kín hoặc lộ liễu gửi gắm. Thơ hay là thơ còn khiến cho người đọc như muốn xẻ chia đến tận cùng niềm vui, nỗi buồn mà tác giả đang nặng mang.

Thơ hay là thơ làm bạn đọc cười cùng, khóc cùng, làm trái tim bạn đọc gõ cùng nhịp với trái tim tác giả.

Đọc lên, khiến cho nhiều thế hệ cách biệt nhau, không cần qua phân tích, không cần qua giảng giải, vẫn đồng cảm được, ấy chính là thơ hay.

Cuối cùng, thơ hay là thơ khiến người ta bâng khuâng hoài vì nhiều điều chưa tỏ, nghĩ ngợi hoài vì nhiều chỗ chưa chắc, nhớ nhung hoài vì tâm tư thơ tương đồng với nỗi niềm riêng của mình. Người ta dễ dàng thuộc lòng cả bài thơ, dù có dài đến mấy.

II/ CẢM THẤY HỒN NHƯ MỘT BIỂN ĐẦY

Tôi sinh ra ở miền Nam, uống nước sông phương Nam, ăn hạt lúa phía Nam, nên tâm hồn tôi, cũng lồng lộng mây trời Nam.

Tôi yêu mọi thứ ở nơi đây, từ con người đến cảnh vật, từ tiếng nói đến miếng ăn vào miệng. Và, đương nhiên, tôi yêu văn chương miền Nam, tự hào về văn chương miền Nam. Tôi yêu và cố chấp với tình yêu ấy lắm.

Ngay cả đến các tác giả cũng vậy. Dù nhà trường có nhồi sọ tôi cỡ nào, thì khi lớn lên, tự tôi, tôi cũng quên sạch sành sanh những Tố Hữu, Chính Hữu, Minh Huệ, Lê Anh Xuân, thay vào đó, tôi đọc Bùi Giáng, Tô Thùy Yên, Nguyễn Tất Nhiên, Nguyên Sa.

Và tương tự thế, với văn, cũng không khác.

Tôi tìm đọc về họ, bằng nhiều nguồn, nhiều cách khác nhau. Tôi lân la với các bậc tiền bối, tôi hỏi han các người bạn vong niên về Mai Thảo, về nhiều người nay đã khuất núi. Hai người tôi hay trò chuyện, một là phê bình gia Đặng Tiến, đã mất, hai là anh Khánh Trường, người anh đa tài nên trời già cũng lắm ghét ghen – họ thường kể cho tôi nhiều kỷ niệm xưa với Mai Thảo.

Anh Khánh Trường rất thương và nể ông Mai Thảo. Anh kể nhiều nhưng tôi nhớ nhất là thời gian Mai Thảo không hoạt động văn chương nữa và yếu nhiều. Gần như ngày nào, anh Khánh Trường cũng ghé qua Mai Thảo một lần và nhâm nhi cùng ông. Có lúc ông mệt quá thì Khánh Trường uống một mình. Rượu, trong phòng ông Mai Thảo, chẳng bao giờ thiếu.

Có lần, Hợp Lưu của Khánh Trường gặp khó khăn, anh đến tâm sự cùng ông. Chẳng giàu có gì, nhưng nghe xong, vẫn rất hào hiệp, vẫn rất đàn anh, thủ lĩnh, ông Mai Thảo liền lấy tiền đưa Khánh Trường mượn, mượn hay cho, và là bao nhiêu, thú thực, tôi không nhớ rõ, nhưng có anh Khánh Trường đây, nếu tôi sai gì, ảnh sẽ đính chính, đồng thời, xốc tinh thần anh Khánh Trường dậy, ông nói: Khánh Trường làm được, làm được mà, tôi tin Khánh Trường sẽ làm cho Hợp Lưu tốt mà.

III/ CÓ LÚC ĐẾCH NGHĨ ĐIỀU CHI HẾT

Tôi có hai hình dung về Mai Thảo. Một, Mai Thảo – với rượu và văn chương. Hai, Mai Thảo – con người vô cùng thông minh, duyên dáng, và, thừa lịch lãm.

Lịch lãm ấy mà, ngoài nghĩa hiểu biết rộng, bản lĩnh, thức thời, lời ăn tiếng nói từ tốn, nhẹ nhàng, cử chỉ cởi mở, bặt thiệp, theo tôi, lịch lãm còn hàm chứa cả việc ý thức vị trí cao hơn người của mình mà vẫn luôn giữ được vẻ khiêm tốn không hề giả tạo.

Nhưng, kiêu bạc và khiêm tốn, nhiều người yêu thương và đơn côi, đông đúc bạn bè và không tri kỷ, kiếm tiền dễ dàng và sạch túi, lên voi và xuống chó, sinh ly và tử biệt, lãng mạn và hiện sinh, tự do và ràng buộc, hy vọng và tuyệt vọng, say và tỉnh, lịch lãm và hư hoại, những thứ ấy, không phải là tính hai mặt của một bản thể, không phải là tính hai mặt của nhà văn Mai Thảo cũng như tất cả chúng ta đây sao.

Ngửa bên này là lịch lãm, ngửa bên kia, ông thốt lên, có lúc đếch nghĩ điều chi hết. Nghĩ được gì khi mà, tất cả mọi thứ giờ đây đều đã là không, đều chỉ là không:

Sau đường chân trời là không.
Cõi không. Không còn gì nữa hết.
……
Dưới nữa là không.
Cõi không. Không còn gì nữa hết.
Cõi không là thơ. Không còn gì nữa hết là thơ. Nơi không còn gì nữa hết là khởi đầu thơ. Một xóa bỏ tận cùng. Từ xóa bỏ chính nó. Tôi xóa bỏ xong tôi. Không còn gì nữa hết. Tôi thơ.
(Bờ Cõi Khởi Đầu)

IV/ HỆT KẺ NGU ĐẦN CŨNG RẤT HAY

Tài hoa, thông minh mấy thì cũng sẽ có những lúc rơi vào trạng thái thờ ơ, chán chường, phiền muộn, đau đớn và nhận ra, chẳng có gì hết, khi ông, người biệt xứ, có quê hương mà chẳng thể về, khi ông, người làm văn chương, có tài viết mà viết thì giờ đây ai đọc.

Trạng thái ấy, ai chẳng vài lần trong đời, nên khi Mai Thảo ví von, hệt kẻ ngu đần cũng rất hay, ông đã dễ dàng được bạn đọc ngậm ngùi san sớt và cảm hiểu cùng.

Chỉ khi ý thức được con người ta sống chết gang tấc và trong đời mọi chuyện thường bất như ý thì mới có những câu thơ đơn giản và gần gụi đến như vậy

có lúc nghĩ điều này điều nọ
cảm thấy hồn như một biển đầy
có lúc đếch nghĩ điều chi hết
hệt kẻ ngu đần cũng rất hay

Có nghĩ đến mấy nữa thì cũng đã mất hết. Gió thổi mãi, chẳng gì giữ lại được.

******
Có Lúc là một bài thơ rất thơ của Mai Thảo.

Và, Có Lúc, như lúc này, đang là tâm trạng rất tôi. Nói một cách khác, đây là trường hợp tâm-thơ-tương-đồng.

Đỉnh cao, và rồi hư không.

có lúc chập chùng có lúc mù sương
có lúc đại dương có lúc dặm hồng
có lúc nghìn phương bờ điệp điệp
có lúc bơ thờ mây trắng tan.